Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad’ın hükümetinin Pazar gününün erken saatlerinde düşmesi, ülkesi, bölgesel ve uluslararası güçlerin vekalet savaş alanı haline gelen yıkıcı bir iç savaşla parçalanırken, iktidarı elinde tutmak için verdiği yaklaşık 14 yıllık mücadeleyi sona erdirdi.
Esad’ın düşüşü, babasının 30 yıllık demir pençesinden sonra genç bir reformcu olacağının umulduğu 2000 yılında Suriye’nin başkanı olarak geçirdiği ilk aylarla tam bir tezat oluşturdu.
Sadece 34 yaşındaki Esad, nazik tavırlara sahip, teknoloji ve bilgisayarlara meraklıydı. Ayrıca Batı’da eğitim gören bir göz doktoruydu. Ancak Mart 2011’de yönetimine karşı protestolar patlak verdiğinde, Esad bunları bastırmak için bir zamanlar babası tarafından kullanılan sert taktiklere başvurdu.
Ayaklanma tam bir iç savaşa dönüşürken, müttefikleri İran ve Rusya’nın desteğiyle muhaliflerin kontrolündeki şehirleri bombalamak için ordusuna güvendi.
Uluslararası insan hakları grupları ve savcılar, Suriye’de hükümet tarafından işletilen gözaltı merkezlerini yaygın işkence ve yargısız infazlarla suçladı.
Suriye’deki savaş yaklaşık 500.000 kişinin hayatına mal oldu ve ülkenin savaş öncesi 23 milyonluk nüfusunun yarısını evlerini terk etmeye zorladı. Ayaklanmanın bir iç savaşa dönüşmesiyle birlikte milyonlarca Suriyeli Ürdün, Türkiye, Irak ve Lübnan gibi komşu ülkelere sığındı ve birçoğu da Avrupa’ya doğru yolculuğuna devam etti.
Esad’ın gidişi, 54 yıldan az bir süredir devam eden Esad hanedanı iktidarının da sonunu getirdi. Eski Başkan’ın halefinin belli olmaması ülkeyi daha da belirsizliğe sürüklüyor.
Yakın zamana kadar Esad’ın konumunu istikrara kavuşturmaya yakın olduğu düşünülüyordu. Uzun süren savaş donmuş cephelere dönüşmüş, Esad hükümeti Suriye topraklarının çoğunu geri almıştı. Bu arada muhalif gruplar kuzeybatıyı, Kürt güçleri de kuzeydoğuyu kontrol ediyordu.
Batı’nın Şam’a uyguladığı yaptırımlara rağmen komşu ülkeler, Esad’ın iktidarını kabul etmeye başlamıştı.
Arap Birliği geçen yıl Suriye’nin üyeliğini iade etti ve mayıs ayında Suudi Arabistan Şam’la ilişkilerini kestikten 12 yıl sonra Suriye’ye ilk büyükelçisini atadı.
Ancak Suriye’nin kuzeybatısında üslenen muhalif grupların kasım ayının sonlarında sürpriz bir saldırı başlatmasıyla jeopolitik durum hızla değişti.
Hükümet güçleri hızla çökerken, Rusya’nın Ukrayna’daki savaşı ve İsrail ile İran destekli militan gruplar Hizbullah ve Hamas arasında devam eden savaşlar da dahil olmak üzere diğer çatışmalarla dikkati dağılan Esad’ın müttefikleri güçlü bir müdahalede bulunmaya isteksiz görünüyordu.
Muhalif gruplar, Suriye’nin başkenti Şam’ın kontrolünü ele geçirirken, Esad’ın ülkeyi terk ettiğine dair haberler nedeniyle Esad’ın nerede olduğu pazar günü netlik kazanmadı.
Beşar 2000 yılında kaderin bir cilvesi olarak beklenmedik şekilde iktidara geldi. Babası en büyük kardeşi Basil’i kendi halefi olarak yetiştiriyordu ancak 1994’te Basil, Şam’da bir kazada yaşamını yitirdi. Beşar, Londra’daki göz doktorluğu muayenehanesinden eve getirildi, askeri eğitimden geçirildi ve bir gün yönetebilmesi için referanslarını oluşturmak üzere albay rütbesine yükseltildi.
Hafız Esad 2000 yılında öldüğünde, parlamento başkanlık yaş şartını hızla 40’tan 34’e indirdi. Beşar’ın yükselişi, tek aday olduğu ülke çapındaki bir referandumla kesinleşti.
Hayatı boyunca askerlik yapmış olan Hafız, ülkeyi yaklaşık 30 yıl boyunca yönetti ve bu süre zarfında Sovyet tarzı merkezi bir ekonomi kurdu ve muhalefeti öylesine bastırdı ki Suriyeliler, arkadaşlarına siyaset hakkında şaka yapmaktan bile korkar hale geldi.
Mezhepsel farklılıkları, Arap milliyetçiliğinin ve İsrail’e karşı kahramanca direniş imajının altına gömmeye çalışan seküler bir ideoloji izledi. İran’daki Şii din adamlarıyla ittifak kurdu, Suriye’nin Lübnan üzerindeki hakimiyetini pekiştirdi ve Filistinli ve Lübnanlı militan gruplardan oluşan bir ağ kurdu.
Beşar başlangıçta babasından tamamen farklı görünüyordu.
Uzun boylu ve hafif peltek olan Beşar, sessiz ve nazik tavırlara sahipti. Cumhurbaşkanı olmadan önceki tek resmi görevi Suriye Bilgisayar Derneği’nin başkanlığıydı. Göreve geldikten birkaç ay sonra evlendiği İngiltere doğumlu Esma el-Akhras ise çekici ve şık bir kadındı.
Üç çocuk sahibi olan genç çift, başlangıçta güç gösterilerinden kaçınıyor gibiydi. Diğer Arap liderler gibi saray gibi bir malikane yerine Şam’ın lüks Ebu Rummaneh semtinde bir apartman dairesinde yaşıyorlardı.
Esad göreve ilk geldiğinde siyasi mahkumları serbest bıraktı ve daha açık tartışmalara izin verdi. “Şam Baharı” sırasında, Suriyelilerin sanat, kültür ve siyaset hakkında babasının döneminde imkansız olan bir şekilde konuşabildiği entelektüel salonları ortaya çıktı.
Ancak 2001 yılında 1.000 entelektüelin çok partili demokrasi ve daha fazla özgürlük çağrısı yapan bir dilekçeyi imzalamasının ve diğerlerinin bir siyasi parti kurma girişiminde bulunmasının ardından, salonlar korkulan gizli polis tarafından kapatıldı ve onlarca aktivist tutuklandı.
Esad siyasi açılım yerine ekonomik reformlara yöneldi. Ekonomik kısıtlamaları yavaş yavaş kaldırdı, yabancı bankaların ülkeye girişine izin verdi, kapıları ithalata açtı ve özel sektörü güçlendirdi. Şam ve uzun süredir sıkıcı bir hayat süren diğer şehirlerde alışveriş merkezleri, yeni restoranlar ve tüketim malları çoğaldı. Turizm canlandı.
Yurtdışında ise Esad, İran’la ittifak ve İsrail’in ilhak ettiği Golan Tepeleri’nin tamamen geri verilmesinde ısrar etme politikası temelinde babasının belirlediği çizgiye sadık kaldı ancak uygulamada İsrail’le askeri olarak hiçbir zaman karşı karşıya gelmedi.
Esad, 2005 yılında eski Başbakan Refik Hariri’nin öldürülmesinin ardından Suriye’nin komşu Lübnan üzerindeki onlarca yıllık kontrolünü kaybetmesiyle ağır bir darbe aldı. Birçok Lübnanlının Şam’ı cinayetin arkasında olmakla suçlaması üzerine Suriye askerlerini ülkeden çekmek zorunda kaldı ve Amerikan yanlısı bir hükümet iktidara geldi.
Aynı zamanda Arap dünyası da iki kampa bölündü: Biri ABD müttefiki, Suudi Arabistan ve Mısır gibi Sünni liderliğindeki ülkeler, diğeri ise Hizbullah ve Filistinli militanlarla bağları olan Suriye ve Şii liderliğindeki İran.
Esad, ülke içinde büyük ölçüde babasıyla aynı güç tabanına dayandı: nüfusun yaklaşık yüzde 10’unu oluşturan Şii İslam’ın bir kolu olan Alevi mezhebine. Hükümetindeki pozisyonların çoğu, babası için çalışmış olan aynı ailelerin genç nesillerine gitti. Reformlarının yarattığı yeni orta sınıf, önde gelen Sünni tüccar ailelerini de içine çekti.
Esad kendi ailesine de yöneldi. Küçük kardeşi Mahir seçkin Başkanlık Muhafızları’nın başındaydı ve takip eden dönemde ayaklanmaya karşı baskılara liderlik edecekti.
Kız kardeşi Buşra, kocası Savunma Bakan Yardımcısı Asıf Şevket ile birlikte 2012’deki bir bombalı saldırıda öldürülene kadar Esad’ın yakın çevresinde güçlü bir sesti.
Beşar’ın kuzeni Rami Mahluf ise ülkenin en büyük işinsanlarından biri oldu ve Mahluf’un kenara itilmesine yol açan bir anlaşmazlık öncesinde finans imparatorluğunun başına geçti.
Esad, mayıs ayında lösemi tedavisi gördüğünü açıklayıp ilgi odağı olmaktan çıkmadan önce eşi Esma’ya da giderek daha fazla kilit görevler verdi.
Tunus ve Mısır’da protestolar patlak verip sonunda yöneticileri devirdiğinde, Esad aynı şeyin kendi ülkesinde de yaşanması ihtimalini reddederek, rejiminin halkıyla daha uyumlu olduğu konusunda ısrar etti. Arap Baharı dalgası Suriye’ye taşındıktan sonra güvenlik güçleri acımasız bir baskı uygularken, Esad sürekli olarak bir halk isyanıyla karşı karşıya olduğunu reddetti ve bunun yerine rejimini istikrarsızlaştırmaya çalışmakla “dış destekli teröristleri” suçladı.
Esad’ın söylemleri, Suriye’deki Hıristiyanlar, Dürziler ve Şiiler gibi azınlık gruplarının yanı sıra, Esad’ın otoriter yönetiminden hoşlanmadıkları kadar Sünni aşırılık yanlılarının yönetimi ihtimalinden korkan bazı Sünnileri de etkiledi.
İronik bir şekilde, 26 Şubat 2011’de – Mısır’da Hüsnü Mübarek’in protestocular tarafından devrilmesinden iki gün sonra ve Arap Baharı protesto dalgasının Suriye’ye ulaşmasından hemen önce – Esad, Mübarek’in istifa etmeyi inatla reddetmesiyle alay eden bir şakayı e-postayla gönderdi. Bu şaka daha sonra Wikileaks tarafından 2012 yılında yayınlanan belgelerin bir parçası olarak ortaya çıkarıldı.
E-postada, “SÖZLÜĞE EKLENEN YENİ SÖZCÜK: Mübarek (fiil): Bir şeyi yapıştırmak veya bir şeyi tutkallamak … Mübarek (sıfat): Öğrenmesi ya da anlaması yavaş olan,” yazıyordu.
