Ebülfez Elçibey Ekseninde Azerbaycan’da Tarihi Gerçekler (I)

Daşgın Ağalarlı

dahsginagha@gmail.com

1992 ci ilin 5-6 mart hadiselerinden,vA.Mutellibovun istefasindan sonra Azerbaycanda yeni siyasi situasiya yarandi.E.Qafarovanin evezine Milli Meclisin sedri secilen Y.Memmedov birden-bire hem de Prezident selahiyyetlerinin icrasina basladi…

Martin 7 den baslayaraq yeni Prezident seckilerinin kecirilmesine dair muzakireler basladi.Olkenin en kutlevi ve guclu ictimai-siyasi Herakati olan Azerbaycan Xalq Cebhsinde(bundan sonra AXC) fikirler muxtelif olsa da AXC sedri Ebulfez Elcibeyin muellifi oldugu-“Secki muzakirelerini dayandirmaq,koalisyon etimad hokumeti yaratmaq,Y.Memmedovun selahiyyet muddetini uzatmaq,en qisa zamanda ve butun mumkun diplomatik ve herbi imkanlardan istifade edib torpaq butunluyunu temin etmek,separatizmi durdurmaq,iqtisadi veziyyeti stabillesdirmek…” fikri daha onde gorunurdu.Ozellikle Elcibeyi seven dinamik genclik bu fikirlerin esas destekcileri idi.Elcibeye gore bu muddetde ciddi ve semimi quvveler ozunu biruze edecek,one cixacaqdi…

Ilk vaxtlarda Prezident selahiyyetlerini icra eden,Milli Meclisin sedri Y.Memmedov da bu birlesdirici fikre razi kimi gorunurdu.Hetta Bas Nazir H.Hesenova etimad hokumetinin yaradilmasi ucun AXC ile danisiqlara baslamaq barede resmi gosteris de vermisdi.Lakin H.Hesenov ciddi-cehdle,selahiyyetlerinden istifade edib Y.Memmedovun gosterislerini yetirmir,AXC nin tesebbuslerine engel olurdu.Bele olduqda Y.Memmedov H.Hesenovu istefaya gonderib BMT ye daimi numayende gonderdi…

Maartin sonlarina yaxin Y.Memmedov da gozlenilmeden geri cekildi ve Prezident seckilerinin kecirilme zerureti barede danismaga basladi…

Nehayet 29 mart 1992 ci il,Milli Meclisin meshur, seckilerin vaxtini mueyyen etmek ucun sessiyasi cagirildi. Elcibey sessiyada genis cixis etdi.Fikirlerini tekzibedilmez arqumentlerle guclendirdi.Dovlet institutlarinin yoxlugu,Yuxari Qarabagdan heyecanli ve tehlukeli xeberlerin geldiyi,secki prosesi dovru daha tehlukeli veziyyetin yaranacagi .. barede fikirlerini millet vekillerinin diqqetine catdirdi.Hetta onlara yalvarisla seckiye getmemek barede muraciet etdi…

Teessuf ki,ne Y.Memmedov,ne de parlament coxlugu Elcibeyin movqeyine terefdar cixmadi,1992 ci il 7 iyunuda Prezident seckilerinin kecirilmesi barede Parlament qerari qebul edildi…

Sonraki hadiseler barede uzun uzadi danismaq istemirem.Yalniz bir meseleye toxunmaq isteyirem ki,Elcibey namizedliyini vermek istememesi,AXC nin basqa namizedini mueyyen etmek tecili qurultay selahiyyetli konfrans kecirilmesinin zerureti barede AXC Icraiyye Komitesine ve Ali Meclise muraciet etdi.AXC Icraiyye Komitesi 2 gun ardicil toplanib bu muracieti muzakire etdi.Coxluq Elcibeyin namizedliyini ireli surmesinin vacibliyini mudafie etdi.Sonra ise Ali Meclis toplandi.Elcibeye ictimaiyyetden de ardicil tezyiqler basladi.B.Vahabzade,I.Sixli,Y.Semedoglu…Ali Meclise muracietler gonderib Elcibeyin namizedliyini ireli surmesi barede xahis etdiler.Elcibey bir daha fikirlerini Ali Meclisin nezerine catdirdi.Parlamentde dediyi-“Bir nece aydan sonra sececeyiniz Prezidenti bir ilden sonra qovacaqsiniz,ya da mudafie ede bilmeyeceksiniz!” fikrine bir az da aydinliq getirdi… Ne yaziq ki,o vaxt biz Elcibeyi basa dusmedik ve ya basa dusmek istemedik… Elcibeyin namizedliyi ireli suruldu.

Turkiyenin Bas Nazirinin Bakiya resmi seferi,Parlamentin onunde Eliyev terefdarlarinin oturaq aksiyasi,sonra ise onlari qovub yeni aksiya keciren Mutellibov terefdarlari…Susanin isgali ard-arda geldi. Elcibeyin xeberdarliqlari,heyacan tebili ozunu gosterirdi.Amma is de isden kecmisdi.

May ayinin 14 de Milli Meclis toplandi,A.Mutellibovun 6 mart istefasinin qanuni olmamasi barede qerar cixardi ve Mutellibov tekraren Prezident kursusune eylesdi. AXC olkede Konstitusiya qarsi cinayetin islendiyini,Hakimiyyetin qanunsuz zebt edildiyini dunya ictimaiyyetine bildirdi.A.Mutellibovun tecili suretde bu cinayetin davamini dayandirmasi ve ona ayrilan iqametgaha cekilmesi,eks teqdirde bas vere bilecek hadiselere gore butun mesuliyyetin onun uzerinde qalacagi barede beyanat verdi…

15 mart,Konstitusiyani mudafie herakati qalib geldi,Lacin bosaldildi ve rmeniler bos sehere nezareti ele kecirdiler…Y.Memmedov istefa verdi.I.Qenber Milli Meclisin sedri secildi…koalisyon hokumet yaradildi (eslinde hokumetin 80 faizinden coxu,o cumleden Nazirler Kabinetinin rehberliyi kommunistlerden ibaret olaraq qaldi)…

Tedricen AXC kadrlari vezifelere teyin olunmaga basladi. Bu zaman bezen diqqetsizlik,Elcibeyin iradesinden kenar,ondan xebersiz teyinatlar da az olmadi.

P.Huseynov Dovlet Katibi teyin edildi ve Ali Icra Hakimiyyetine rehberlik etmeye basladi.

Elcibeyin bir qeder evvel,mayin evvelinden,eger secilerse bezi teyinatlar barede qisa cevrede bildirdiyi fikirlerin eksine kadr teyinatlari bas verdi. Elcibeyin Milli Meclis Sedrinin 1 ci muavini gormek istediyi T.Qasimov I.Qenberin israri uzerine Xarici Isler Naziri teyin edildi.Mudafie Nazirliyinin strukturuna ve terkibine mudaxile olunmadi.Budce sifir veziyyetde idi,hokumetin ehaliye 5-6 ayliq erzaq borcu qalmisdi.Xarici siyaset temsilciliklerimiz yox seviyyede idi,sonradan ise daha cox yanlis kadrlar teyin olunmaga basladi(bir az ireliye gedib demek isteyirem ki,1993 cu il qiyami doneminde ve ondan sonra bu kadrlarin yuz faizine yaxini xeyanet etdiler)…

1 illik Milli Hakimiyyet Elcibeyin rehberliyi ile o qeder sanballi isler gordu ki,hetta bir cox gercek dost olkeleri bele heyrete getirdi.Regional layiheler suretle coxalmaga ve bu layheler Azerbaycanin one cixmasindan basqa,hem de menfeetlerinin one cixmasi ile musaiyet olunurdu.Neft muqavileleri uzre Beynelxalq Konsorsiumun yaradilmasi,muqavilelerin tamamlanmasi istiqametinde isler suretlendi (Teesuf ki,1993 cu ilin yazindan bu isler subheli sekilde zeifledildi,Elcibeyin israrli telebleri bele bezen yerine yetirilmedi.Xatiri Prezident yaninda eziz olan bezileri bundan sui-istifade etdiler,yalan izahatlarla onu aldatdilar…),iqtisadi tenezzul dayandirildi,inkisaf musahide edilmeye basladi. Rusiyanin taxil ve diger erzaq mehsullarinin olkeye getirilmemesi ucun tetbiq etdiyi blokada bezen serefsizlikle ve serefsizler terefinden icden de desteklenirdi. Amma Elcibey xalqina qarsi yumsaq siyaseti teblig edirdi,cezalandirilmasi labud olan bir coxlarinin bagislanmasini mudafie edirdi ve bununla umumxalq barisinin yaranacagina umid edirdi. Olkede yasamayan kecmis rehberleri-Vezirovu,Mutellibovu olkeye,Eliyevi ise Bakiya evet edirdi.K.Bagirov sehheti ile bagli istefa telebinde bulunanadek AR Dag-Meden islerine Texniki Nezaret uzre Dovlet Komitesinin sedri vezifesinde isledi…Rus qosunlari-ekser yerlerde silahlari saxlanmaq sertile-tamamile olkeden cixarildi.Azerbaycan sonra bu neticeye nail olan Litva yalniz 1995 ci ilde bunu bacara bildi…

Ne yaziq ki,Elcibeyin xos merami,Xalqi ve Dovleti qarsisinda hiss etdiyi mesuliyyet,vetendas sulhu ve vetendas cemiyyetinin yaradilmasi ugrunda fasilesiz mucadilesi,etnik azliqlarin,azsayli xalqlarin,qardas xalqlarin medeniyyeti,dili,meisetine qayginin tezahuru olan ve bu gun de dunyada analogiyasi olmayan Prezident Fermani,Olkenin ve Dovletin dirceldilmesine en boyuk mane olan muharibenin Azerbaycan ucun serfeli veziyyetde durdurulmasi ve ermenilere yalniz medeni muxtariyyetin verilmesi yolunda fealiyyeti ve Mudafie Nazirliyi sisteminde baslatdigi islahatlar,dovlet ve hokumet strukturlarindaki tekrarcigin aradan qaldirilmasi,qalib ve qururlu millet psixologiyasinin formalasdirilmasi,dil ve millet anlayislarinda edaletin ve heqiqetin tetbiqi,iqtisadi sistemin muasir dunya iqtisadiyyatina inteqrasiyasi,azad iqtisadi munasibetlerin davamliligi istiqametinde emeli irelileyisler… hem xarici bedxahlarimizi,hem de hakimiyyet herisliyinin ve sexsi ambisiyalarin esiri olmus bir coxlarini,eyni zamanda yadelli kesfiyyatlarin agent sebekesine daxil olan satqinlari herekete kecirdi.Bu mesuliyyetli ve agir dovrde yuksek vezifeli bezi sexslerin diletant davaranisi da dusmen deyirmanina az su tokmedi……

Elcibey hakimiyyetinin ilk gunlerinden neft muqavileleri uzre beynalxalq konsorsiumun fealiyyeti yeni merheleye qedem qoydu. Bu merhelede islerin suretlendirilmesi,yeni sertlerin muqavileye daxil edilmesi-Xezer denizinin Azerbaycan  sektorunda layihelere daxil edilecek paylarin mueyyenlesdirilmesinde konkretlik ve.s birbasa Prezidentin movqeyi nezere alinmaqla islenmeye basladi. Heddinden artiq Prezident terefinden guvenilen bir kadr olmasina baxmayaraq S.Bagirovun bele razi olmadigi bezi sertler Prezidentin tekidi ile muqavilelere elave olundu. Bunlardan cemi ikisini vurgulayacam(umid edirem donemin elaqedar ve milli kadrlari,muqavilelere menden daha yaxin olanlari bu barede daha etrafli melumat verecekler). 1) Beynalxalq neft muqavilsi uzre bolunen paylarin butunu umumi hecmin 50% ni temsil edir. Qalan 50% Azerbaycan Respublikasinin ixtiyarindadir! 2) Neft sektoruna investisiya qoyan her bir xarici sirket eyni zamanda istediyi bir qeyri-neft sektoruna da investisiya qoymaq ve ya celb etmek ohdeliyini goturur…!

Efsanevi M.Tetcerin Baki seferinde de bu sertlerin nisbeten yumsaldilmasi,50% lik umumi payin 51 e cixarilmasi,qeyri neft sektoruna investisiyanin mecbui olmamasina nail olunmadi. Xanim Tetcer bir dissidentin siyasi hakimiyyete gelmesinin dunya ucun cox onemli oldugunu vurgulamaqla beraber bu dissidentin de dunya ile hesablasmali oldugunu zarafatla qeyd etmisdi.Sonradan bu barede daha genis xatire yazdi…

Bu movzuya sonda yene qayidacam…

Fevral ayi Prezident Elcibey ucun olduqca dinamik ve agir oldu. Yanvarin axiri,fevralin evvelinde cebhe xettinde Azerbaycan ustunluyu seraitinde nisbeten sakitlim hokm surdu.Bu muddetde Elcibey beynalxalq alem ucun de onemli mesajlar verdi,ateskese razi oldugunu,Azerbaycan vetendasligini qebul eden ermeniler ucun tam tehlukesizlik ve butun huquqlari ehtiva eden yasam seratini temin edeceyini bildirdi.Bu zamanlar daxilde igtisaslar ve qeyri stabillik yaratmaq yolunda Rusiya ve Iran xeyli feallasmisdi.Iran bu hereketleri qorxa-qorxa,ehtiyatla edirdise,Rusiya aciq-askar destabilizasiyada maraqli goruntu verirdi.Elcibey potensial provakasiya menbelerini neytrallasdirmaq tesebbusundeyken birden-bire AXC Icraiyye Komitesinin sebebi menim hele de qaranliq olan,mene gore provakasion beyanati elan olundu. Beyanat verilen zaman Naxcivan ve Iran seferinde oldugum ucun sebebi barede genis melumat almaq imkanim yox idi. Umid edirem ki,hemin beyanatin hedeflerinden biri olan hormetli Arif Hacili bu barede aciqlama verecek…

Mart ayi da fevral gerginliklerinin davami ile yadda qaldi.Elcibey Prezident secildiyi vaxtdan etibaren ilk defe komandasina mueyyen menada tam guvene bilmeyeceyini eyani suretde ortaya qoydu. Hem “herbciler” arasinda hiss edilen qiyamciliq ehval ruhiyyesinin yatirilmasi,hem de cemiyyetde yukselen anti hakimiyyet ehval ruhiyyesinin neytrallasdirilmasi istiqametinde cox onemli addimlar atdi.

Suret Huseynovun movcud selahiyyetlerinin legv edilmesi,onun mulki ise kecirilmesi barede Prezident Fermani(melumatli sexsler bilir ki,Elcibey bununla hem de qiyam ehval-ruhiyyesinde olanlari sakitlesdirmek,vetendas sulhunun temin edilmesi baximindan cox dogru bir addim atmisdi),sonra ise R.Qaziyevin Mudafie Naziri vezifesinden kenarlasdirilmasi cox ses-kuylu addimlar idi. Parlamentin qapali iclasinda istirak eden vezifeli sexsler bu barede daha deqiq melumat vere bilerler…

Mart ayinin ortalari,Elcibeyin 15-16 saatliq is rejimi dovrunde  diqqete layq bildiyim bir hadise barede melumat vermek isteyirem. Sehv etmiremse martin 14 idi (1993 cu il).Elcibeyin yanina musavireye devet olundum… Esasen hokumet rehberliyinin ve bir nece Nazirliyin rehberinin devet edildiyi musavirede bir nece mesele muzakire olundu.Sonuncu mesele olaraq yaxinlasan Novruz Bayraminin xususi olaarq az teminatlilarin da yuksek seviyyede,bolmsufre etrafinda kecirilmesinin vacibliyi Prezident terefinden ozellikle qeyd edildi. Uzunu bizlere tutub “Bu Novruz Bayrami bizim hakimiyyetimizin dovrunde ilk Novruzdur. Hami,tequdculer de,tenha ve yasli insanlar da bu bayrami hami kimi qeyd etmelidir.Bir nefer bele bu bayramda boynubukuk,imkansiz durumda olsa ele hesab edecem ki,siz mene en oyuk xeyaneti etmisiz…!” Hami susdu.Gencliyimden,tecrubesizliyimden,belke de sadelovhliyimden dogan bir erkle ayaga qalxdim.Dedim ki,”Cenab Prezident,biz indi neyleyek? Gedib bazarlarda insanlarin nece alver etmesine nezaret edek? Kimin bazarliga imkani catmirsa onlara maddi destek olaq?…” Prezident onu tanidigim dovrde ilk defe mene (eslinde bize) baxib eebi formada ve yuksek sesle “Bey,bu artiq sizin ve hokumetin problemidir,neyi ve nece etmeyin yolunu tapmaq sizin isinizdir.Men size tapsiriq verdim,gedin ve icra edin!” O cox qisa muddetde,5-6 gun erzinde Azerbaycan ehalisi,demek olar ki,yeniden siyahiya alindi. Yuxaridan asagiya ve asagidan yuxariya butun mulki,kommunal,polis,icra …strukturlari yatmadan islediler … ve zennimce Bayram gunu Elcibey ne o vaxtadek,ne de ondan sonra,hec zaman ve hec kimin nail ola bilmediyi bir muqeddes Prezident qururu yasadi!…

Martin 22 de Prezidentin otaginda hokumet rehberliyinin ve elaqedar Nazirliklerin istiraki ile Neft Muqavileleri uzre son durum,suretlendirmeyin vacibliyi barede Prezidentden gosteris aldiq. Basqa meseleler de muzakire olundu.Ilk defe Neft Sirketi rehberliyi ile Dovlet Yanacaq Komitesi rehberliyi arasinda ve Prezident yaninda cox aciq ve sert disskussiya oldu. O zaman Dovlet Yanacaq Komitesi Iqtisadiyyat Nazirliyinin tesebbusu ve istiraki ile Ingilterenin “IMEG Interneshnl” sirketi ile Baki-Xashuri-Batumi… Neft Mehsullari Kemerinin insasi ile bagli niyyet protokolu imzalamisdi. Tebii ki,Prezidentin raziligi (belke de teebbusu) ile. Mesele burasindadir ki,Elcibey birge cixarilacaq neftin en azi bir qisminin Azerbaycan zavodlarinda emal edilib hazir mehsul kimi olkeden cixarilmasinin terefdari idi.Eyni zamanda neftayirma zavodlarinin genislendirilmesi ve rekonstruksiyasi barede gosteris de vermisdi… Ve bu musavirede Prezident Dovlet Neft Sirketine bos-bos redakte islerine aylarla vaxt serf etmemeyi,isi tezlikle yekunlasdirmagi tapsirdi… Bir melumati diqqetinize catdirim ki,o zaman sevgili Sabit Bagirovun 1 ci muavini,hem de muqavileler uzre helledici adam Valeh Elesgerov idi,sonralar AR Milli Meclis sedrinin 1 ci muavini postunadek yukseldilen hemin “kadr”.Muavinler de R.Quliyev,X.Yusifzade … kimi H.Eliyevin o vaxta gore cox sadiq dostlari…

Hadiseleri qabaqlayaraq onu qeyd edim ki,qeyd etdiyim muqavilelerin imzalanmasinin gecikmesi milli hakimiyyetin suqutunun esas sertlerinden biridir…

Aprelin sonlari,mayin evveli cox heyacanli dovrler idi.Prezidentin umummilli baris tesebbuslerine regmen Gencede ve Bakida subheli meqsedlerle subheli toplantilar kecirilirdi.Rusiya Azerbaycandaki kadrlarina “butun cebhe boyu hucum” emri vermisdi.Elcibeyi MDB ye celb ede bilmeyen Yeltsin,rus qosunlarinin Azerbaycandan tamamen cixarilmasi erefesinde Rusiyanin herbi-senaye kompleksi rehberlerinin tezyiqine boyun eymeli olurdu…

Devam edecek…